ਆਓ! ਬੱਚਿਓ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਦੇ ਗੋਲਕੁੰਡਾ ਕਿਲ੍ਹੇ ਬਾਰੇ ਜਾਣੀਏ
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਹੀ ਇਤਹਾਸਿਕ ਕਿਲੇ੍ਹ ਮੌਜ਼ੂਦ ਹਨ ਪਰ ਅੱਜ ਆਪਾਂ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਪੰਜ ਮੀਲ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਗੋਲਕੁੰਡਾ ਕਿਲ੍ਹੇ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸਾਂਝੀ ਕਰਾਂਗੇ । ਗੋਲਕੁੰਡਾ ਕਿਲ੍ਹਾ (ਜਿਸ ਨੂੰ ਗੋਲਾ ਕੋਂਡਾ (ਤੇਲੁਗੂ: ਸੇਫਰਡਜ ਹਿੱਲ) ਵਜੋਂ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਗੋਲ ਪਹਾੜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਵਾਰੰਗਲ ਦੇ ਰਾਜੇ ਨੇ 14ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਹ ਬਾਹਮਣੀ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਚਲਾ ਗਿਆ ਤੇ ਮੁਹੰਮਦਨਗਰ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ।
ਸੰਨ 1512 ਈ: ਵਿਚ ਇਹ ਕੁਤਬਸ਼ਾਹੀ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਆ ਗਿਆ ਮੌਜੂਦਾ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਦੇ ਨੀਂਹ ਪੱਥਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਰਿਹਾ। ਫਿਰ 1687 ਈ. ਵਿਚ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ ਇਹ ਗ੍ਰੇਨਾਈਟ ਦੀ ਇੱਕ ਪਹਾੜੀ ਉੱਤੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ ਅੱਠ ਦਰਵਾਜੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪੱਥਰ ਦੀ ਤਿੰਨ ਮੀਲ ਲੰਬੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੰਧ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਗੋਲਕੁੰਡਾ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮਾਰਕਾਂ ਤੇ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਸਥਾਨਾਂ ਅਤੇ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ ਐਕਟ ਦੇ ਤਹਿਤ ਭਾਰਤੀ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਸਰਵੇਖਣ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਅਧਿਕਾਰਤ ਸਮਾਰਕਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਖਜਾਨੇ ਵਜੋਂ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਗੋਲਕੁੰਡਾ ਵਿੱਚ 10 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (6.2 ਮੀਲ) ਲੰਬੀ ਬਾਹਰੀ ਕੰਧ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ 87 ਅਰਧ-ਗੋਲਾਕਾਰ ਬੁਰਜ ਹਨ (ਕੁਝ ਅਜੇ ਵੀ ਤੋਪਾਂ ਨਾਲ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਨ), ਅੱਠ ਦਰਵਾਜੇ ਅਤੇ ਚਾਰ ਡਰਾਅਬਿ੍ਰਜਾਂ ਵਾਲੇ ਚਾਰ ਵੱਖਰੇ ਕਿਲੇ੍ਹ, ਕਈ ਸ਼ਾਹੀ ਅਪਾਰਟਮੈਂਟ ਅਤੇ ਹਾਲ, ਮੰਦਿਰ, ਮਸਜਿਦਾਂ, ਤਬੇਲੇ ਆਦਿ ਹਨ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਨੀਵਾਂ ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬ ਦੇ ਨੇੜੇ ਫਤਿਹ ਦਰਵਾਜਾ (ਜਿੱਤ ਦਾ ਦਰਵਾਜਾ, ਔਰੰਗਜੇਬ ਦੀ ਜੇਤੂ ਫੌਜ ਦੇ ਇਸ ਗੇਟ ਰਾਹੀਂ ਮਾਰਚ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ) ਦੁਆਰਾ ਦਾਖਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰੀ ਘੇਰਾ ਹੈ। ਕੋਨਾ ਫਤਿਹ ਦਰਵਾਜਾ, ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰ ’ਤੇ ਗੁੰਬਦ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਬਿੰਦੂ ’ਤੇ ਹੱਥ ਦੀ ਤਾੜੀ ਮਾਰੀਏ ਤਾਂ ਉਹ ਲਗਭਗ ਇੱਕ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੇ ਬਿੰਦੂ ‘ਬਾਲਾ ਹਿਸਾਰ’ ’ਤੇ ਸੁਣਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਹਮਲੇ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਚੇਤਾਵਨੀ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਬਾਲਾ ਹਿਸਾਰ ਗੇਟ ਪੂਰਬੀ ਪਾਸੇ ਸਥਿਤ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਮੁੱਖ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨੁਕੀਲੀ ਕਤਾਰ ਹੈ ਜੋ ਸਕਰੋਲ ਵਰਕ ਦੀਆਂ ਕਤਾਰਾਂ ਨਾਲ ਘਿਰੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਸਪੈਂਡਰੇਲ ਵਿੱਚ ਯਾਲੀ ਤੇ ਸਜਾਏ ਹੋਏ ਗੋਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
ਦਰਵਾਜੇ ਦੇ ਉੱਪਰਲੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਸਜਾਵਟੀ ਪੂਛ ਵਾਲੇ ਮੋਰ ਹਨ, ਜੋ ਇੱਕ ਸਜਾਵਟੀ ਤੀਰ ਵਾਲੇ ਸਥਾਨ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਹੇਠਾਂ ਗ੍ਰੇਨਾਈਟ ਬਲਾਕ ਲਿੰਟਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਡਿਸਕ ਲਹਿਰਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਯਲਿਸ ਨੂੰ ਉੱਕਰਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੋਰ ਅਤੇ ਸ਼ੇਰਾਂ ਦਾ ਡਿਜਾਈਨ ਹਿੰਦੂ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਦਾ ਖਾਸ ਹੈ ਜੋ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਮੂਲ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਗੋਲਕੁੰਡਾ ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 2 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (1.2 ਮੀਲ) ਦੀ ਦੂਰੀ ’ਤੇ, ਕਾਫਲੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਟੋਲੀ ਮਸਜਿਦ, ਅਬਦੁੱਲਾ ਕੁਤਬ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਸ਼ਾਹੀ ਆਰਕੀਟੈਕਟ ਮੀਰ ਮੂਸਾ ਖਾਨ ਮਹਲਦਾਰ ਦੁਆਰਾ 1671 ਵਿੱਚ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ।
ਅਗਲੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਕਮਾਨ ਹਨ, ਹਰ ਇੱਕ ਵਿੱਚ ਸਪੈਂਡਰੇਲ ਵਿੱਚ ਕਮਲ ਦਾ ਤਗਮਾ ਹੈ। ਕੇਂਦਰੀ ਕਤਾਰ ਥੋੜ੍ਹੀ ਚੌੜੀ ਤੇ ਵਧੇਰੇ ਸਜਾਵਟੀ ਹੈ। ਅੰਦਰਲੀ ਮਸਜਿਦ ਨੂੰ ਦੋ ਹਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਇੱਕ ਟਰਾਂਸਵਰਸ ਬਾਹਰੀ ਹਾਲ ਤੇ ਇੱਕ ਅੰਦਰਲਾ ਹਾਲ ਤੀਹਰੀ ਕਮਾਨਾਂ ਰਾਹੀਂ ਦਾਖਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਗੁਪਤ ਸੁਰੰਗ ਹੈ ਜੋ ਦਰਬਾਰ ਹਾਲ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਪਹਾੜੀ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਖਤਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਕੁਤਬਸ਼ਾਹੀ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕਬਰਾਂ ਵੀ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਕਬਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਸਲਾਮੀ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਗੋਲਕੁੰਡਾ ਦੀ ਬਾਹਰੀ ਕੰਧ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 1 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (0.62 ਮੀਲ) ਸਥਿਤ ਹਨ। ਉਹ ਸੁੰਦਰ ਬਾਗਾਂ ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੱਥਰਾਂ ਨਾਲ ਘਿਰੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਹ ਵੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਚਾਰਮੀਨਾਰ ਵੱਲ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਗੁਪਤ ਸੁਰੰਗ ਸੀ। ਮੰਦਿਰ ਦੇ ਬਾਹਰਲੇ ਪਾਸੇ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੰਡਪ ਇੱਕ ਬਿੰਦੂ ’ਤੇ ਬਣਾਏ ਗਏ ਹਨ ਜੋ ਕਾਫੀ ਪਥਰੀਲੀ ਹੈ। ਕਾਲਾ ਮੰਦਿਰ ਵੀ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਹ ਰਾਜਾ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਤੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੋ ਗੋਲਕੁੰਡਾ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਸਿਖਰ ’ਤੇ ਸੀ।
ਗੋਲਕੁੰਡਾ ਵਿੱਚ ਕੁਤਬਸ਼ਾਹੀ ਰਾਜਵੰਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। 62 ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਅਰਸੇ ਵਿੱਚ, ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਪਹਿਲੇ ਤਿੰਨ ਕੁਤਬਸ਼ਾਹੀ ਸੁਲਤਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮੌਜੂਦਾ ਢਾਂਚੇ ਵਿੱਚ ਵਿਸਥਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਗ੍ਰੇਨਾਈਟ ਕਿਲ੍ਹਾ, ਜਿਸ ਦਾ ਘੇਰਾ ਲਗਭਗ 5 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (3.1 ਮੀਲ) ਸੀ, ਇਹ 1590 ਤੱਕ ਕੁਤਬਸਾਹੀ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਰਿਹਾ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਰਾਜਧਾਨੀ ਨੂੰ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਤਬਦੀਲ ਨਹੀਂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਕੁਤਬਸ਼ਾਹੀਆਂ ਨੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਦੀ 7 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (4.3 ਮੀਲ) ਬਾਹਰੀ ਕੰਧ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਘੇਰਦੀ ਸੀ।
ਗੋਲਕੁੰਡਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਹੀਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਖਾਣਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਖਾਸ ਤੌਰ ’ਤੇ ਕੋਲੂਰ ਖਾਨ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ, ਗੋਲਕੁੰਡਾ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਹੀਰੇ ਵਪਾਰਕ ਕੇਂਦਰ ਵਜੋਂ ਵਿਕਸਤ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਗੋਲਕੁੰਡਾ ਹੀਰੇ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਖੇਤਰ ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸਹੂਰ ਹੀਰੇ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਰੰਗਹੀਣ ਕੋਹ-ਏ-ਨੂਰ (ਹੁਣ ਮਲਕੀਅਤ ਹੈ ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਕਿੰਗਡਮ ਦੀ), ਨੀਲੀ ਹੋਪ (ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ), ਗੁਲਾਬੀ ਦਰਿਆ-ਏ-ਨੂਰ (ਇਰਾਨ), ਸਫੈਦ ਰੀਜੈਂਟ (ਫਰਾਂਸ), ਡ੍ਰੈਸਡਨ ਗ੍ਰੀਨ (ਜਰਮਨੀ) ਅਤੇ ਬੇਰੰਗ ਓਰਲੋਵ (ਰੂਸ), ਨਿਜਾਮ ਅਤੇ ਜੈਕਬ (ਭਾਰਤ) ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਹੁਣ ਗੁੰਮ ਹੋਏ ਹੀਰੇ ਫਲੋਰੇਂਟਾਈਨ ਯੈਲੋ, ਅਕਬਰ ਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਮਹਾਨ ਮੁਗਲ।
ਸਤਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਗੋਲਕੁੰਡਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਜਬੂਤ ਕਪਾਹ ਬੁਣਾਈ ਉਦਯੋਗ ਮੌਜੂਦ ਸੀ। ਘਰੇਲੂ ਤੇ ਨਿਰਯਾਤ ਖਪਤ ਲਈ ਕਪਾਹ ਦੀ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਮਲਮਲ ਤੇ ਕੈਲੀਕੋ ਦੇ ਬਣੇ ਉੱਚ ਗੁਣਵੱਤਾ ਵਾਲੇ ਸਾਦੇ ਜਾਂ ਨਮੂਨੇ ਵਾਲੇ ਕੱਪੜੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਸਾਦਾ ਕੱਪੜਾ ਚਿੱਟੇ ਜਾਂ ਭੂਰੇ, ਬਲੀਚ ਜਾਂ ਰੰਗੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਵਿੱਚ ਉਪਲੱਬਧ ਸੀ। ਇਹ ਕੱਪੜਾ ਪਰਸ਼ੀਆ ਅਤੇ ਯੂਰਪੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰਯਾਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਪੈਟਰਨ ਵਾਲੇ ਫੈਬਰਿਕ ਪਿ੍ਰੰਟਸ ਦੇ ਬਣੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਜੋ ਨੀਲੇ ਲਈ ਦੇਸੀ ਰੰਗ ਦੇ ਨੀਲ, ਲਾਲ ਰੰਗ ਦੇ ਪਿ੍ਰੰਟਸ ਲਈ ਟੀ-ਰੂਟ ਅਤੇ ਪੀਲੇ ਸਨ। ਪੈਟਰਨ ਵਾਲੇ ਕੱਪੜੇ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਜਾਵਾ, ਸੁਮਾਤਰਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪੂਰਬੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰਯਾਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ।
ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਮਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਮਸਜਿਦਾਂ ਦੇ ਖੰਡਰ ਆਪਣੀ ਪੁਰਾਤਨ ਸ਼ਾਨ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਬਿਆਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਮੂਸੀ ਨਦੀ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਵਗਦੀ ਹੈ। ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਲਗਭਗ ਅੱਧਾ ਮੀਲ ਕੁਤਬਸ਼ਾਹੀ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਗ੍ਰੇਨਾਈਟ ਪੱਥਰ ਦੀਆਂ ਕਬਰਾਂ ਹਨ, ਜੋ ਅਜੇ ਵੀ ਖਸਤਾ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਹਨ। ਗੋਲਕੁੰਡਾ ਕਿਲ੍ਹਾ 1687 ਵਿੱਚ ਅੱਠ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੀ ਲੰਬੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਔਰੰਗਜੇਬ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਿਆ।
ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਵੀ ਜਿਕਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਵੀ ਆਪਣੀ ਦੂਸਰੀ ਉਦਾਸੀ ਦੌਰਾਨ ਇਸ ਗੋਲ ਕੁੰਡਾ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਆਏ ਸਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਅਜੇ ਤੱਕ ਕੋਈ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਇੰਨਾ ਜਰੂਰ ਹੈ ਕਿ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਪਰਿਕਰਮਾ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦਾ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਸੈਂਟਰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵਧੀਆ ਤੇ ਆਲੀਸ਼ਾਨ ਗੁਰਦੁਵਾਰਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬਿਲਡਿੰਗ ਬਣਾਈ ਗਈ ਹੈ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਤੇ ਸਿਕੰਦਰਾਬਾਦ ਦੇ ਸਿੱਖ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਉੁਥੇ ਹਰ ਐਤਵਾਰ ਨੂੰ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਸਮੇਤ ਹਾਜ਼ਰੀ ਭਰਦੇ ਹਨ
ਸੂਬੇਦਾਰ ਜਸਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਭੁਲੇਰੀਆ,
ਮਮਦੋਟ, ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ
ਮੋ. 75891-55501
ਹੋਰ ਅਪਡੇਟ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ ਸਾਨੂੰ Facebook ਅਤੇ Twitter,Instagram, Linkedin , YouTube‘ਤੇ ਫਾਲੋ ਕਰੋ
