ਹਿੰਦੂ ਕੈਲੰਡਰ ਅਨੁਸਾਰ, ਹੋਲੀ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਸਾਲ ਦੇ ਆਖਰੀ ਮਹੀਨੇ ਫੱਗਣ ਦੀ ਪੂਰਨਮਾਸੀ ਨੂੰ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਤਿਉਹਾਰ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ’ਚੋਂ ਇੱਕ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਿਉਹਾਰ ਦੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਤੇ ਰੰਗ ਹਰ ਦੌਰ ’ਚ ਬਦਲਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਆਓ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਇਸ ਤਿਉਹਾਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਬਾਰੇ (Why Is Holi Celebrated?)
1. ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ ਦੀ ਕਹਾਣੀ : ਹੋਲੀ ਦੇ ਇਸ ਪਵਿੱਤਰ ਤਿਉਹਾਰ ਨਾਲ ਕਈ ਕਹਾਣੀਆਂ ਜੁੜੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ’ਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਥਾ ਭਗਤ ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ ਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ ਦੇ ਪਿਤਾ ਹਿਰਣਯਕਸ਼ਿਪੂ ਨੇ ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਭੈਣ ਹੋਲਿਕਾ ਦੀ ਗੋਦ ’ਚ ਬਿਠਾ ਕੇ ਅੱਗ ’ਚ ਸਾੜ ਕੇ ਮਾਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਹੋਲਿਕਾ ਨੂੰ ਭਗਵਾਨ ਬ੍ਰਹਮਾ ਨੇ ਵਰਦਾਨ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਅੱਗ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸੜੇਗੀ ਪਰ ਉਹ ਸੜ ਗਈ ਤੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰੀ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ ਬਚ ਗਿਆ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਹੋਲਿਕਾ ਦਹਨ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਗਤ ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ ਦਾ ਜਨਮ ਸਤਯੁਗ ’ਚ ਹੋਇਆ ਸੀ।
2. ਕਾਮਦੇਵ ਦੀ ਕਥਾ : ਸ਼ਿਵਪੁਰਾਣ ਅਨੁਸਾਰ, ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੀ ਧੀ ਪਾਰਵਤੀ ਸ਼ਿਵ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਨ ਲਈ ਸਖਤ ਤਪੱਸਿਆ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਸ਼ਿਵ ਵੀ ਤਪੱਸਿਆ ’ਚ ਮਗਨ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇੰਦਰ ਨੇ ਵੀ ਸ਼ਿਵ ਤੇ ਪਾਰਵਤੀ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਸੁਆਰਥ ਛੁਪਾ ਲਿਆ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਸ਼ਿਵ ਤੇ ਪਾਰਵਤੀ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਵੱਲੋਂ ਹੀ ਤਾਰਕਾਸੁਰ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਇੰਦਰ ਵਰਗੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੇ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਤਪੱਸਿਆ ਤੋੜਨ ਲਈ ਕਾਮਦੇਵ ਨੂੰ ਭੇਜਿਆ। ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਸਮਾਧੀ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਲਈ, ਕਾਮਦੇਵ ਨੇ ਆਪਣੇ ‘ਫੁੱਲ’ ਤੀਰ ਨਾਲ ਸ਼ਿਵ ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। (Why Is Holi Celebrated?)
ਉਸ ਤੀਰ ਕਾਰਨ ਉਸ ਦੇ ਮਨ ’ਚ ਪਿਆਰ ਤੇ ਵਾਸਨਾ ਭਰਨ ਕਾਰਨ ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਟੁੱਟ ਗਈ। ਇਸ ਤੋਂ ਨਾਰਾਜ ਹੋ ਕੇ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਆਪਣਾ ਤੀਜਾ ਨੇਤਰ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਕਾਮਦੇਵ ਨੂੰ ਸਾੜ ਕੇ ਸੁਆਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਦੀ ਤਪੱਸਿਆ ਟੁੱਟਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੇ ਸ਼ਿਵਜੀ ਨੂੰ ਪਾਰਵਤੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਨ ਲਈ ਮਨਾ ਲਿਆ। ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੇ ਇਸ ਦਿਨ ਨੂੰ ਬੜੇ ਉਤਸਾਹ ਨਾਲ ਮਨਾਇਆ ਕਿਉਂਕਿ ਕਾਮਦੇਵ ਦੀ ਪਤਨੀ ਰਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦੇ ਦੋਵਾਰਾ ਜਿਓ ਉੱਠਣ ਦਾ ਵਰਦਾਨ ਮਿਲਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਸ਼ਿਵਜੀ ਨੇ ਪਾਰਵਤੀ ਦੇ ਵਿਆਹ ਦੇ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਇਹ ਦਿਨ ਫੱਗਣ ਪੂਰਨਿਮਾ ਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਸੰਦਰਭ ਦੇ ਅਧਾਰ ’ਤੇ, ਸੱਚੇ ਪਿਆਰ ਦੀ ਜਿੱਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਵਾਸਨਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਸਾੜ ਕੇ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। (Why Is Holi Celebrated?)
ਰਾਜਾ ਪ੍ਰਿਥੂ ਕਥਾ : ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦਿਨ ਰਾਜਾ ਪਿ੍ਰਥੂ ਨੇ ਰਾਜ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਲੱਕੜਾਂ ਸਾੜ ਕੇ ਦੈਂਤ ਧੁੰਧੀ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਸੀ। (Why Is Holi Celebrated?)
4. ਸ੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਵੱਲੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਫਾਗ ਉਤਸਵ : ਤ੍ਰੇਤਾਯੁਗ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ’ਚ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਨੇ ਧੂਲੀ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਢੁਲੰਡੀ ਮਨਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਹੋਲੀ ਦਹਿਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ‘ਰੰਗ ਉਤਸਵ’ ਮਨਾਉਣ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਭਗਵਾਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਸੀ, ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਇਸ ਦਾ ਨਾਂਅ ਫਗਵਾ ਪੈ ਗਿਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਫੱਗਣ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਸ੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਰੰਗ ਪੰਚਮੀ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਰਾਧਾ ਨੂੰ ਰੰਗਣ ਲਈ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸ੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਹੋਲੀ ਦੇ ਤਿਉਹਾਰ ਨੂੰ ਰੰਗ ਜੋੜਿਆ।
5. ਆਰੀਅਨਾਂ ਦਾ ਹੋਲਕਾ ਤਿਉਹਾਰ : ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਹੋਲੀ ਨੂੰ ਹੋਲਕਾ ਦੇ ਨਾਂਅ ਨਾਲ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦਿਨ ਆਰੀਅਨ ਲੋਕ ਨਵਤਰਸਤੀ ਯੱਗ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਤਿਉਹਾਰ ਵਿੱਚ ਹਵਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਲਕਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਲੈਣ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਹੈ। ਹੋਲਕਾ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਪਈ ਉਹ ਚੀਜ ਜੋ ਅੱਧੀ ਕੱਚੀ ਤੇ ਅੱਧੀ ਪੱਕੀ ਹੋਵੇ, ਸ਼ਾਇਦ ਇਸੇ ਲਈ ਇਸ ਦਾ ਨਾਂਅ ਹੋਲਿਕਾ ਉਤਸਵ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਤੱਥ ਕਿ ਨਵੀਂ ਫਸਲ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤੋਂ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਭੇਟ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਤਿਉਹਾਰ ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਤੋਂ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਵਿਧਾਇਕ ਜਗਦੀਪ ਕੰਬੋਜ ਗੋਲਡੀ ਨੇ ਜਲਾਲਾਬਾਦ ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਵੱਡਾ ਤੋਹਫਾ
ਫੱਗਣ ਸੁਕਲ ਪੂਰਨਿਮਾ ’ਤੇ ਆਰੀਅਨ ਲੋਕ ਯੱਗ ’ਚ ਜੌਂ ਦੇ ਕੰਨ ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ਅਗਨੀਹੋਤਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਯਵਗ੍ਰਾਇਣ ਯੱਗ ਦਾ ਨਾਂਅ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਬਸੰਤ ਰੁੱਤ ’ਚ, ਸੂਰਜ ਦਕਸਨਾਯਨ ਤੋਂ ਉੱਤਰਾਯਨ ਵੱਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਹੋਲੀ ਦੇ ਤਿਉਹਾਰ ਨੂੰ ਗਵਾਂਤਰੰਭ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹੋਲੀ ਦਾ ਆਗਮਨ ਦਰਸ਼ਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਸੰਤ ਦੀ ਮਹਿਕ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਫੈਲਣ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਜੈਮਿਨੀ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਮੀਮਾਂਸਾ-ਸੂਤਰ (ਲਗਭਗ 400-200 ਈਪੂ) ਅਨੁਸਾਰ, ਹੋਲੀ ਦਾ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸ਼ਬਦ ਰੂਪ ਹੋਲਕਾ ਸੀ। ਜੈਮਿਨੀ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸਨੂੰ ਸਾਰੇ ਆਰੀਅਨ ਵੱਲੋਂ ਸੰਪਾਦਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਤਿਉਹਾਰ 600 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਤੋਂ ਮਨਾਏ ਜਾਣ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। (Why Is Holi Celebrated?)
ਰਾਮਗੜ੍ਹ ਦੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ : ਇਸ ਦਾ ਜਿਕਰ ਵਿੰਧਿਆ ਖੇਤਰ ਦੇ ਰਾਮਗੜ੍ਹ ਸਥਾਨ ’ਤੇ ਸਥਿਤ 300 ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੇ ਇਕ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ’ਚ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਸਾਬਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਤਿਉਹਾਰ ਈਸਾ ਤੋਂ 300 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
6. ਹੋਰ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ’ਚ ਜਿਕਰ : ਹੋਲੀ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਥਕ ਗ੍ਰਹਿ ਸੂਤਰ ਅਤੇ ਕਥਾ ਗਹਿਆ-ਸੂਤਰ ’ਚ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਤਿਉਹਾਰ ਦਾ ਜਿਕਰ ਨਾਰਦ ਪੁਰਾਣ ਅਤੇ ਭਵਿਸਯ ਪੁਰਾਣ ਵਰਗੇ ਪੁਰਾਤਨ ਹੱਥ-ਲਿਖਤਾਂ ਤੇ ਪੁਰਾਣਾਂ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ’ਚ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।
ਕਥਕ ਗ੍ਰਹਿਯ ਸੂਤਰ ਦੇ ਇੱਕ ਸੂਤਰ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਟੀਕਾਕਾਰ ਦੇਵਪਾਲ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ:- ਹੋਲਾ ਕਰਮਵਿਸ਼ੇਸ਼ : ਸੌਭਾਗਯ ਸ੍ਤ੍ਰੀਣੰ ਪ੍ਰਤਿਰਾਨੁਸ੍ਟਯਤੇ। ਤਤ੍ਰ ਹੋਲੇ ਰਾਕਾ ਦੇਵਤਾ ॥ ਭਾਵ, ਹੋਲਾ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰਸਮ ਹੈ, ਜੋ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਚੰਗੇ ਭਾਗਾਂ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ’ਚ ਰਾਕਾ (ਪੂਰਾ ਚੰਦਰਮਾ) ਦੇਵਤਾ ਹੈ।
7. ਹੋਲਕਾ 20 ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ : ਹੋਲਕਾ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ 20 ਖੇਡਾਂ ’ਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਵਾਤਸਯਾਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਲੋਕ ਸ਼੍ਰਿੰਗਾ (ਗਾਂ ਦੇ ਸਿੰਗ) ਨਾਲ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ’ਤੇ ਰੰਗ ਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਸੁਗੰਧਿਤ ਪਾਊਡਰ (ਅਬੀਰ-ਗੁਲਾਲ) ਛਿੜਕਦੇ ਹਨ। ਲਿੰਗਪੁਰਾਣ ’ਚ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਫਾਲਗੁਨ ਪੂਰਨਿਮਾ ਨੂੰ ਫਾਲਗੁਨਿਕਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀਆਂ ਖੇਡਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਵਰਾਹ ਪੁਰਾਣ ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ ਪਟਵਾਸ-ਵਿਲਾਸਿਨੀ (ਪਾਊਡਰ-ਆਧਾਰਿਤ ਖੇਡਾਂ ਵਾਲੀ ਇੱਕ) ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ।
8. ਮੰਦਰਾਂ ’ਚ ਦਰਸ਼ਾਈ ਗਈ ਹੋਲੀ : ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤੀ ਮੰਦਰਾਂ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ’ਤੇ ਹੋਲੀ ਦੇ ਤਿਉਹਾਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੂਰਤੀਆਂ ਜਾਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਦਿਖਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। 16ਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇੱਕ ਮੰਦਰ ਵਿਜੇਨਗਰ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੰਪੀ ’ਚ ਹੈ। 16ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਹਿਮਦਨਗਰ ਦੀਆਂ ਪੇਂਟਿੰਗਾਂ ਤੇ ਮੇਵਾੜ ਦੀਆਂ ਪੇਂਟਿੰਗਾਂ ’ਚ ਵੀ ਹੋਲੀ ਦੇ ਤਿਉਹਾਰ ਨੂੰ ਦਰਸ਼ਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਹੋਲੀ ਤੇ ਦੀਵਾਲੀ ਮਨਾਉਣ ਦਾ ਸਬੂਤ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। (Why Is Holi Celebrated?)
ਇਸ ਦਿਨ ਮਨਾਈ ਜਾਵੇਗੀ ਹੋਲੀ? | Why Is Holi Celebrated?
ਹਿੰਦੂ ਕੈਲੰਡਰ ਦੇ ਤਹਿਤ, ਇਸ ਸਾਲ ਫਾਲਗੁਨ ਪੂਰਨਿਮਾ ਤਿਥੀ 24 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਸਵੇਰੇ 9:54 ਵਜੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਵੇਗੀ ਤੇ 25 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਦੁਪਹਿਰ 12:29 ਵਜੇ ਸਮਾਪਤ ਹੋਵੇਗੀ। ਇਸ ਲਈ ਹੋਲਿਕਾ ਦਹਨ ਐਤਵਾਰ 24 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਰੰਗੀਨ ਹੋਲੀ 25 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਖੇਡੀ ਜਾਵੇਗੀ। (Why Is Holi Celebrated?)
